«Τα αφηγηματικά χαρακτηριστικά του Τρελαντώνη υπό το φως των αρχών της Νέας Αγωγής»
του Χρήστου Γεωργίου
Η διαπίστωση της στενής συνάφειας των αναγνωσμάτων για παιδιά με το παιδαγωγικό, εκπαιδευτικό και πολιτισμικό τους συγκείμενο είναι αποτέλεσμα πολλών ερευνητικών προσεγγίσεων του αντίστοιχου επιστημονικού πεδίου (Κατσίκη-Γκίβαλου, 2000). Στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας για παιδιά υπάρχουν σημαντικά παραδείγματα συγγραφέων που μετέπλασαν την παιδαγωγική τους θεωρία σε λογοτεχνική αφήγηση (Λ. Μελάς, Ζ. Παπαντωνίου κ.ά.). Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωριστή θέσει κατέχει η Π. Δέλτα, η οποία εμπλέκεται ενεργά στα εκπαιδευτικά πράγματα κατά την πρώιμη φάση του 20ού αιώνα και κυρίως με τη συμμετοχή της στο κίνημα του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού και της δράσης του Εκπαιδευτικού Ομίλου, που είναι ο φορέας της Νέας Αγωγής στον ελληνικό χώρο.
Βασικό αξίωμα του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού είναι η κατακύρωση της νεοελληνικής ζωής, ενώ στα βασικά χαρακτηριστικά της Νέας Αγωγής συναριθμούνται η ανάγκη των παιδιών για ενεργητικότητα και κίνηση, η διάθεση για εξερεύνηση του χώρου, η ανάγκη για παιχνίδι και η αυθόρμητη έκφραση της ζωτικότητάς τους. Όσον αφορά την παιδαγωγική διαδικασία, οι εκφραστές της νέας παιδαγωγικής κίνησης αντέταξαν στη φρονιματιστική προοπτική της παλιάς τη θέση που αναγνωρίζει στο παιδί εσωτερικές δυνάμεις ανάπτυξης και δυνατότητες αυτορρύθμισης της συμπεριφοράς, στην παθητικότητα των «εύτακτων παιδίων» την ικανοποίηση των ενδιαφερόντων τους με την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας και της αυτενέργειας. Οι νέες παιδαγωγικές αρχές, συνυφασμένες με τα αιτήματα του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού, βρίσκουν την έκφρασή τους στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις της βενιζελικής περιόδου, ενώ μετουσιώνονται λογοτεχνικά στο εμβληματικό αναγνωστικό της μεταρρύθμισης του 1917 Τα Ψηλά Βουνά (Γεωργίου, 2010· Δελμούζος, 1926· Κλεάνθους, 1952).
Στην προσπάθεια αναμόρφωσης των εκπαιδευτικών πραγμάτων, όπως προαναφέρθηκε, συντάσσεται και η Π. Δέλτα, η οποία με την πρώιμη λογοτεχνική παρουσία της στις αρχές του 20ού αιώνα αποσκοπεί στην ενίσχυση της εθνικής επίγνωσης των ελληνοπαίδων. Στο πλαίσιο της εθνοκεντρικής ποιητικής του δημοτικισμού και με την αξιοποίηση αφηγηματικών σχημάτων προσφιλών στα παιδιά, όπως η περιπετειώδης πλοκή, καλλιεργεί μια παραλλαγή του μυθιστορήματος μαθητείας-διαπαιδαγώγησης με ιστορικό και παραμυθιακό χαρακτήρα, μέσω του οποίου, υπό το φως και της νεοεμφανιζόμενης φιλελεύθερης αστικής ιδεολογίας, προωθείται στην ελληνική νεολαία η πίστη στις δυνατότητες του νέου ελληνισμού (Ζήρας, 1980).
Στο παρόν άρθρο θα εστιάσουμε στον Τρελαντώνη (1932), που ανήκει στη μεταγενέστερη παραγωγή της Π. Δέλτα, περίοδο που, καταπώς φαίνεται, είχε εμπεδώσει και υιοθετήσει σε μεγάλο βαθμό τις παιδαγωγικές αρχές της Νέας Αγωγής. Στο πλαίσιο αυτό θα προσπαθήσουμε να δείξουμε, με την εκ του σύνεγγυς ανάγνωση του έργου, την αφηγηματική μετάπλαση των νέων αντιλήψεων για την παιδική ηλικία και τη συμβολή τους στην ανάπτυξη των στοιχείων αναγνωσιμότητας του Τρελαντώνη.
Η νέα πρόσληψη της παιδικής ηλικίας εγγράφεται προοιμιακά στον τίτλο του έργου, όπου παρατηρείται ευκρινώς η μετατόπιση από τα ηθικοφανή περικείμενα των βιβλίων του 19ου αιώνα στον προκλητικό, για την εποχή, τίτλο του Τρελαντώνη. Στο έργο θεματοποιείται η παιδική ζωή υπό το φως μιας παιδοκεντρικής θεώρησης και με βασικό μέλημα την ανάδειξη των θεμελιωδών χαρακτηριστικών της παιδικής ηλικίας, όπως ορίστηκαν από τη νέα παιδαγωγική σκέψη. Η παιδική φύση, που αναδύεται από το μυθοπλαστικό περιβάλλον μέσω των αφηγηματικών επιλογών της συγγραφέως, χαρακτηρίζεται από τη διάθεσή της να ικανοποιήσει τις ανάγκες της και να λειτουργήσει στην κατεύθυνση μιας αυτορρυθμιζόμενης συμπεριφοράς, γεγονός που προκύπτει μέσα από τις διαδικασίες σύγκρουσης με τον κόσμο των ενηλίκων και τις επιβαλλόμενες οριοθετήσεις. Η πραγμάτευση της εν λόγω θεματικής επιλογής ευνοείται από τη μετωνυμική σύνθεση της πλοκής, όπου στα διάφορα επεισόδια της δράσης του Τρελαντώνη προβάλλεται η εικόνα ενός δυναμικού παιδιού που ζει έντονα το παρόν του, διεκδικώντας το δικαίωμα στη διαχείριση του χρόνου του, τον οποίο διαθέτει κατά κύριο λόγο στο παιχνίδι και στις σκανταλιές.
Η βούληση της συγγραφέως να απεικονίσει τους ήρωες σύμφωνα με τις νέες παιδαγωγικές παραδοχές εκφράζεται και μέσα από τη σκηνική παρουσίαση συμβάντων με κυρίαρχο τον παιδικό λόγο, ο οποίος απηχεί την παιδική ψυχοσύνθεση. Χαρακτηριστικό δείγμα έχουμε στο παρακάτω παράθεμα, στο οποίο ο μικρός Αλέξανδρος αφηγείται στον Αντώνη το συμβάν με τη μέλισσα που κέντρισε τη θεία.
«– Και φώναζε η θεία “λεμόνι… λεμόνι…!” και τίναζε το χέρι της έτσι. “Λεμόνι… λεμόνι…!”, [...] Και τρέχαμε όλοι και φωνάζαμε και μεις, “λεμόνι, λεμόνι” κ’ έτρεξε ένας καλόγερος και πήδηξε από πάνω από έναν μπάγκο, κι έπεσε ο μπάγκος κ’ έπεσε και ο καλόγερος […] Και τρέξαν οι άλλοι καλόγεροι να τον σηκώσουν και φωνάζαμε μείς, “λεμόνι, λεμόνι” κι έγινε μια φασαρία-α-α…» (Τρελαντώνης, 1932: 188).
Τέλος, η παιδική οπτική κυριαρχεί και στα σημεία που εκφέρονται μέσω του τριτοπρόσωπου λόγου του ενήλικα αφηγητή, εμπλουτισμένου και με έντονα στοιχεία ελεύθερου πλάγιου λόγου, όπου η ζωντάνια και η αμεσότητα της αφήγησης συμβάλλουν στην προβολή ενός ζωντανού παιδικού προτύπου, απαλλαγμένου από εξωραϊστικά επιχρίσματα. Η εικόνα του Τρελαντώνη που αναδύεται μέσα από την κατακλείδα της αφήγησης είναι χαρακτηριστική:
«Αυτή η κυρά-Ρήνη! Τίποτα ωστόσο δεν της ξέφευγε! Μα θα τις ξεφύγει αυτός τώρα που θα πάγει σχολείο! Αχ! σαν πάγει σχολείο… θα είναι πια με αγόρια… όλο με αγόρια… θα παίζουν πάλι σκλαβάκια… θα πολεμούν όλη μέρα… θα σπάζουν κεφάλια… θα παλεύουν, θα τραβούν σπαθιές, τουφεκιές, κανονιές… θα… θα… Και τον πήρε ο ύπνος με χίλια όνειρα ηρωικά!» (ό.π.: 244-245).
Στην ίδια προοπτική λειτουργεί και το σκηνογραφικό υλικό που είναι οργανικά δεμένο με τα παιδοκεντρικά περιστατικά στα οποία πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο μικρός Αντώνης. Για τη λογοτεχνική αποτύπωση των νέων αντιλήψεων για την παιδική ηλικία επιλέγεται ως χώρος το αστικό προάστιο της Καστέλας στον Πειραιά, ενώ ο χρόνος της ιστορίας είναι η περίοδος των καλοκαιρινών διακοπών. Τα χωροχρονικά αυτά δεδομένα ευνοούν την έκφραση της παιδικής φύσης στις πραγματικές της διαστάσεις, ενώ η οργανική σύνδεση του τοπίου με τη νέα πρόσληψη της παιδικότητας είναι ευδιάκριτη στο παρακάτω απόσπασμα, το οποίο αναπαριστά έναν από τους περιπάτους των παιδιών στην εξοχή με τη συνοδεία της Αγγλίδας δασκάλας τους.
«Και τότε γίνουνταν το ανάστα ο Θεός. Έτρεχαν, πηδούσαν, κατέβαιναν στο δρόμο, σκαρφάλωναν στους βράχους, έπεφταν, σηκώνονταν, φώναζαν, δέρνονταν, καβγάδιζαν ή γελούσαν [...] Και τι ωραία που ήταν η ελευθερία στο βράχο της Καστέλας!» (ό.π.: 6).
Οι παιδαγωγικές αρχές που αφορούν τη σχέση του παιδιού με το παιχνίδι και την ανάγκη του για κίνηση και δράση αναδεικνύονται με τον καλύτερο τρόπο μέσα από τη γεωγραφία του αφηγήματος. Χαρακτηριστικά είναι τα περιστατικά με τις σκανταλιές του Αντώνη που φιλοξενούνται στο κεφάλαιο «Στο λόφο της Καστέλας».
Τα νέα γνωρίσματα της παιδικής ηλικίας και κυρίως η διάθεση των παιδιών για παιχνίδι, σκανταλιές και περιπέτειες, καθώς και η βούλησή τους για αυτοπραγμάτωση αποτελούν τους βασικούς άξονες γύρω από τους οποίους αναπτύσσεται και η πλοκή του Τρελαντώνη. Τα στοιχεία αυτά συνιστούν και τις αιτίες σύγκρουσης των παιδιών με τον κόσμο των ενηλίκων. Το είδος της πλοκής που χρησιμοποιείται στο έργο είναι η επεισοδιακή, ενώ συχνά ανάμεσα στα επεισόδια αναπτύσσονται αιτιώδεις σχέσεις, με αποτέλεσμα τη διάρρηξη της αφηγηματικής τους αυτοτέλειας προς όφελος μιας προοδευτικής πλοκής. Στα επεισόδια όπου διαφαίνεται η ηθοπλαστική πρόθεση της συγγραφέως, η πλοκή αναπτύσσεται με γνώμονα την παιδαγωγική διαδικασία των φυσικών συνεπειών, με αποτέλεσμα η διάχυση του παιδαγωγικού της προγράμματος να γίνεται έμμεσα, χωρίς τις παραινετικές παρεμβάσεις των ενηλίκων.
Καταληκτικά, διαπιστώνεται ότι τα επιλεγμένα περιστατικά του Τρελαντώνη, που συνιστούν στην ουσία αυτοβιογραφικό υλικό, καταγεγραμμένο στις Πρώτες ενθυμήσεις, μεταπλάθονται αφηγηματικά υπό το φως των αρχών της Νέας Αγωγής, έτσι ώστε να έχουμε ένα ψυχωφελές ανάγνωσμα, ενώ η συνεχής παρουσία του στην αναγνωστική δίαιτα της παιδικής ηλικίας, και όχι μόνο, του προσδίδει διαχρονική λογοτεχνική αξία και προοπτική.
Χρήστος Γεωργίου: Διδάκτορας του ΑΠΘ, διδάσκων στο Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος
Bιβλιογραφικές αναφορές
Γεωργίου, Χ. (2010). Η συμβολή των νέων παιδαγωγικών αντιλήψεων και των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων στη διαμόρφωση του παιδικού βιβλίου στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
Δελμούζος, Α. (1926). Δημοτικισμός και Παιδεία. Αθήνα: Αθηνά.
Δέλτα, Π. (1932). Τρελαντώνης. Αθήνα: Εστία.
Ζήρας, Α. (1980). Ο γυναικείος λόγος στη νεότερη πεζογραφία μας, Διαβάζω 36.
Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (2000). Λογοτεχνία για παιδιά: Από τον ηθικό λόγο και τη διδαχή στην τέρψη και την απόλαυση της ανάγνωσης (19ος-20ος αι.). Περίπλους 49.
Κλεάνθους, Μ. (1952). Η Νέα Αγωγή. Θεωρία και μέθοδοι, τ. Α΄-Β΄, Αθήνα.
Πηγή...https://diastixo.gr
.jpg)
