ΚΟΜΠΑΝΙΕΣ ΤΩΝ ΧΑΛΚΙΝΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Κοµπανίες των χάλκινων οργάνων της Μακεδονίας 
  του Κώστα ∆όρτσιου 
ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006

 Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον και η προσοχή του κοινού, όχι µόνο στη Μακεδονία, αλλά και στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο, στρέφεται προς τα ακούσµατα εκείνα που προέρχονται από κοµπανίες που περιέχουν όργανα, όπως είναι η κορνέτα, το τροµπόνι, το κλαρίνο και άλλα παρόµοια.

 Αυτή η άποψη προκύπτει από τον µεγάλο ενθουσιασµό και την έκδηλη ευχαρίστηση του κοινού προς τα ακούσµατα αυτά και την υποδοχή που τυχαίνουν οι κοµπανίες αυτές σε κάθε εκδήλωση αυθόρµητη ή προγραµµατισµένη.

 Αν θέλαµε να περιγράψουµε την τυπική µορφή των συγκροτηµάτων αυτών, θα λέγαµε ότι αποτελούνται από ένα ή δύο κλαρίνα, µία ή δύο κορνέτες, ένα τροµπόνι, ένα νταούλι και, τέλος, ένα τύµπανο. Το νταούλι σε µερικές περιοχές είναι και το µοναδικό κρουστό όργανο της κοµπανίας που παράγει ισχυρό χτύπο, αλλά και ασθενή, που πραγµατοποιείται µε µία βέργα. Άλλοτε, πάλι, το νταούλι είναι εφοδιασµένο µε ένα χάλκινο πιατίνι στο επάνω µέρος του, το οποίο χρησιµεύει για τη δηµιουργία κάποιου διακοσµητικού ήχου. Σ’ αυτή την περίπτωση το νταούλι συνοδεύεται και από το τύµπανο. 

1. Ιστορική – Γεωγραφική αναφορά 

Η εµφάνιση των οργάνων αυτών στη Μακεδονία πραγµατοποιείται – µάλλον - κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα και πρέπει να γίνεται παράλληλα µε την εµφάνιση του κλαρίνου. Η µία άποψη είναι αυτή, η οποία ισχυρίζεται ότι τα µετέφεραν στον Μακεδονικό χώρο οι διάφοροι µετανάστες από την Κοζάνη, Καστοριά και Σιάτιστα που ταξίδευαν τις εποχές εκείνες στις παραδουνάβιες περιοχές (Αυστρία, Ουγγαρία κ.λπ.). Η άλλη είναι εκείνη, η οποία λέει ότι τα όργανα αυτά έφτασαν στα χέρια των Ελλήνων της Μακεδονίας από τις Στρατιωτικές µπάντες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας κατά την περίοδο του 19ου αιώνα. Οι περιοχές της Μακεδονίας, που χαρακτηρίζονται από τα ακούσµατα αυτού του είδους, είναι το µέρος της Κεντρικής Μακεδονίας από την περιοχή της Γουµένισσας, της Έδεσσας, της Αλµωπίας, της Ηµαθίας και της ∆υτικής Μακεδονίας, όπως της Κοζάνης, του Βοΐου, µέρος των Γρεβενών µέχρι και τη Σαµαρίνα, της Καστοριάς και της Φλώρινας.

 Η µορφή των µουσικών οµάδων που εµφανίζονται στα µέρη αυτά έχει σχεδόν τα ίδια εξωτερικά χαρακτηριστικά σε ότι αφορά τα όργανα και σε ότι αφορά το ανθρώπινο δυναµικό, που υπηρέτησε όλα αυτά τα χρόνια το είδος αυτό της παραδοσιακής µας µουσικής. Όµως, υπάρχουν πολλές και ενδιαφέρουσες διαφορές, που, ίσως ακόµα, δεν µελετήθηκαν και συνεχίζουν και σήµερα να διαµορφώνονται και να µετασχηµατίζονται.

 Μία άλλη διάσταση που έχει το θέµα αυτό είναι ότι οι κοµπανίες αυτές έχουν επηρεασθεί, και αυτό ήταν αναπόφευκτο, από τη γειτονική περιοχή της Σερβίας µε αποτέλεσµα να έχουν παρεξηγηθεί µέχρις ενός σηµείου. Αυτονόητο είναι ότι επηρέασαν µε τη σειρά τους και αυτές τις αντίστοιχες της γειτονικής χώρας. Για παράδειγµα στο ρεπερτόριο των οµάδων αυτών θα ακούσει κανείς σχεδιάσµατα τα οποία, θα λέγαµε, εντάσσονται στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Αξίζει στο σηµείο αυτό να αναφέρουµε ότι η ανάδειξη στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο έγινε σχεδόν µε τα τραγούδια του Goran Bregovic (Γκόραν Μπρέγκοβιτς) από τις ταινίες του Κουστουρίτσα «Στον καιρό των τσιγγάνων» και «Underground». Με τους ήχους των τραγουδιών αυτών, όπως για παράδειγµα το «Enderlezi» και άλλα, άρχισαν σιγά - σιγά να προβάλλονται και οι όµορφοι σχεδιασµοί των δικών µας µελωδιών και τραγουδιών.

 2. Χαρακτηριστικά µουσικά και παραδοσιακά στοιχεία 

Αξίζει να αναφερθεί κανείς και να περιγράψει το ηχητικό προϊόν που παράγεται και το µαγευτικό ύφος, που χαρακτηρίζει την ποιότητα των αυτοσχεδιασµών των µουσικών συνόλων του είδους αυτού που για χρόνια σφράγισε τις χαρούµενες εκδηλώσεις των ανθρώπων του χωριού και της υπαίθρου και συνεχίζει µέχρι και τις ηµέρες µας να γοητεύει και να συναρπάζει.

 Ακούγοντας κανείς µία κοµπανία χάλκινων, αµέσως αντιλαµβάνεται και αισθάνεται το δυναµικό στοιχείο του χάλκινου ήχου , ο οποίος από τη φύση του έχει έναν επικό χαρακτήρα που µετασχηµατίζεται όµως και σε λυρικό, ανάλογα µε την περίσταση. Ο όµορφος ήχος και τα σχεδιάσµατα του κλαρίνου, που στηρίζεται και περιτριγυρίζεται µε ένα παιχνιδιάρικο τρόπο από τη συνοδεία της τροµπέτας, αποκτά µια καινούρια διάσταση και µεταλλάσσεται σε καινούριες κάθε φορά φόρµες και νέες δοµικές δηµιουργίες. Ακόµα, πιο εντυπωσιακή είναι η συµµετοχή στη ρυθµική επεξεργασία των ακουσµάτων αυτών του βαθύφωνου και δυνατού ήχου του τροµπονιού. Τέλος, το όλο θέµα συµπληρώνεται ή καλύτερα στηρίζεται στη βασική ρυθµική αγωγή και επεξεργασία που συντελείται από το νταούλι και το τύµπανο. Θα µπορούσε κανείς να εµβαθύνει και να αναλύσει την ψυχολογία και το κοινωνιολογικό ανάγλυφο της περιοχής της Μακεδονίας µελετώντας τη µουσική των χάλκινων αυτών ήχων και της ιστορικής τους διαδροµής.

 Σε ότι αφορά, τώρα, τη µουσικολογική µορφή των χορών και των τραγουδιών, που εκφράζονται µε τις κοµπανίες αυτές θα µπορούσε να πει κανείς ότι ποικίλλει από µέρος σε µέρος. Για παράδειγµα, στην περιοχή του Βοΐου και της Κοζάνης ακούγονται πολλά ηπειρώτικα τραγούδια, όπως τραγούδια που χορεύονται «στα τρία», Ζαγορίσια, καθώς και Τσάµικα από τη Θεσσαλία, που έχουν προσαρµοστεί στο ύφος και την αισθητική των χάλκινων αυτών οργάνων. Απεναντίας, στην πλευρά της Φλώρινας και της Γουµένισσας κυριαρχεί πιο έντονα το µακεδονικό στοιχείο µε καρσιλαµάδες, χασαποσέρβικα, «λεβέντικο» χορό, γκάϊντα, συρτά και άλλα.

 Τέλος, σε ό,τι έχει σχέση µε το ρυθµικό στοιχείο αυτής της περιοχής, µπορούµε να πούµε ότι συναντά κανείς µια µεγάλη ποικιλία ρυθµών, όπως βέβαια συµβαίνει και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Κυρίαρχο στην όλη αυτή µουσική έκφραση είναι και το τραγούδι – µουσική, που έπαιζαν οι κοµπανίες αυτές κατά την ώρα που έπρεπε να χορέψει η νύφη. Κορυφαίο γεγονός της γαµήλιας τελετής! Στο µεσοχώρι και ύστερα από την τελετή της στέψης στην εκκλησία, µπροστά σε όλη την κοινωνία του χωριού, η νύφη χόρευε τον πρώτο της χορό. Η µελωδία που έβγαινε από τις κοµπανίες αυτές ήταν ανάλογη της σοβαρότητας της στιγµής αυτής. Είναι αλήθεια, ότι χάθηκαν πολλά στοιχεία από το θέµα αυτό, στοιχεία τα οποία είχαν σχέση µε τα λόγια του τραγουδιού, καθώς και µε τη µουσική του δοµή. Εκείνο που πρέπει να πούµε είναι, ότι το τραγούδι αυτό διέφερε από τόπο σε τόπο, ανάλογα µε τις κοµπανίες και ανάλογα µε τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου.

 3. Οι άνθρωποι που υπηρέτησαν τις κοµπανίες αυτές 

Μεγάλη τιµή πρέπει να αποδοθεί στους ανθρώπους αυτούς, που υπηρέτησαν το είδος αυτής της µουσικής, και µάλιστα σε πολύ δύσκολα χρόνια. Και αυτό επειδή οι µουσικοί αυτοί διέθεταν ταλέντο και ευφυΐα και κατάφερναν να δηµιουργήσουν τεχνοτροπίες και σχολές που µε το δικό τους τρόπο δίδασκαν και µετέδιδαν την τέχνη αυτή. Ακόµα, γιατί οι συνθήκες και οι αντιλήψεις της περασµένης εποχής, για την υπηρεσία αυτή της παράδοσης, δεν επέτρεπαν να εκτιµηθεί και να τους αποδοθεί η αντίστοιχη τιµή. Έτσι, πολλοί οργανοπαίχτες έζησαν σε ολόκληρη τη ζωή τους φτωχοί και περιφρονηµένοι. Πολλές φορές, µέσα στη µέθη της χαράς και της ευφορίας του γλεντιού, ταπεινώνονταν και λοιδορούνταν.

 Είναι αλήθεια, ότι δεν εκτιµήθηκε η προσφορά των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι ήταν κατά κύριο λόγο «γύφτοι» και ίσως και ακόµα και σήµερα δεν έχει αποκατασταθεί η µνήµη και η αναγνώριση της πολιτιστικής τους προσφοράς από επίσηµους και µη φορείς.

 Η οµολογία του Γιώργη Ουρούµη από την Αλµωπία δείχνει του λόγου το αληθές:

 «Ο πατέρας µου δεν ήθελε να µάθω µουσική, γιατί τότε η µουσική δεν ήταν όµορφο πράµα όπως σήµερα. Ερχόταν ο άλλος και σε έβαζε µε το ζόρι να παίζεις. Αλλιώς, σε έδερνε κιόλας. Εκείνη τη µέρα είχαµε θάψει τη γιαγιά µου. Έρχεται λοιπόν ένας κύριος και λέει στον πατέρα µου:

 - Ρε ∆ηµητρό, πιάσε λίγο το κλαρίνο.

 - Ρε Γιάννη, δεν γίνεται. Σήµερα έθαψα τη µάνα µου. 

Αυτός τίποτε. Να επιµένει. Του τραβάει λοιπόν µια του πατέρα µου. Τον σέρνει µέχρι την πλατεία και από το σκισµένο σακάκι του πατέρα µου να τον τραβάει και να τον δέρνει για να παίξει. Ο πατέρας µου αναγκάστηκε πια να παίξει» …

ΠΗΓΗ...http://www.sachinides.com/Xorostasi_14.pdf

Posted in: ΠΑΡΑΔΟΣΗ , ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ , ΤΟΠΙΚΑ